dinsdag 1 september 2020

10 jaar kunstzinnige therapie in de klinische oncologie

Tien jaar geleden wandelde ik de Daniel den Hoedkliniek binnen en begon ik aan mijn stage voor de opleiding Kunstzinnige Therapie. Nu blijkt dat met die stappen ik een wereld binnen wandelde waarin ik voelde dat ik op mijn plaats was. Vanaf de eerste dag merkte ik dat ik met penselen, krijt en potloden iets kon raken bij de patiënten in het ziekenhuis, dat de creatieve opdrachten beweging brachten en daardoor de mens achter de patiënt tevoorschijn kwam. 10 jaar kunstzinnige therapie; wat ooit als stage begon, is vandaag de dag (in het huidige ‘Erasmus MC Kanker Instituut’) niet meer weg te denken…

Kleur in de kamer
Als ik terugkijk, zie ik direct beelden van het oude gebouw, beelden van sfeervol ingerichte verpleegafdelingen, beelden van de gezichten van de Daniel in de wandelgangen (zoals de verpleegkundigen met wie ik altijd graag samen werk), maar vooral beelden van patiënten of beter gezegd van ontmoetingen met patiënten. Een glimlach, een twinkeling in de ogen, een traan rollend over de wang, een inzicht wat plots invalt, enthousiasme, blijdschap, maar ook ontlading in de beweging over het papier en persoonlijke verhalen over herinneringen, wensen, piekergedachtes, de toekomst en ga zo maar door. Het tekenen en schilderen bracht kleur in de kamer en kleur in de gesprekken in de kamer (ook buiten de therapie).

Foto is gemaakt op een verwendag van Stiching Speranza.
Foto is gemaakt door Stichting Speranza, oktober 2016.

Liefde voor later
Ook voor naasten was de kunstzinnige therapie van grote betekenis; soms zaten zij erbij en konden ze genieten van de ontspanning die de creativiteit bracht of de creaties werden cadeautjes voor naasten die bij het geven ontroering brachten. Jonge vaders die tekeningen maakten voor op de kinderkamers; zo is pappa toch dichtbij. Jonge ouders met wie ik mee mocht denken over ‘liefde voor later’: brieven schrijven of tekeningen met vlinders, regenbogen of sterren. Teken- en schilderwerk is regelmatig gebruikt op rouw- of dankkaarten of het hangt als dierbare herinnering bij nabestaanden in huis.

Voorschilderen
Geïnspireerd door een stagiaire kunstzinnige therapie begon ik ook met voorschilderen; een fijne techniek voor patiënten die te weinig vitaliteit hebben om zelf actief aan de slag te gaan. Ik herinner me nog dat sommige patiënten een zachtheid in hun gezicht kregen terwijl ze het proces volgden. Dit zijn overigens de sessies waarbij ik meestal ondersteboven teken of schilder, zodat de patiënt het liggend vanuit bed goed kan volgen en we ook met elkaar in contact kunnen blijven. Omdat ik nu eenmaal geen kunstenaar ben (maar een kunstzinnig therapeut) zijn dit sessies met behoorlijk veel uitdaging, zeker als de patiënt een specifieke wens heeft (zoals een (klein)kind of huisdier). Dan telt niet alleen het proces, maar zeker ook het resultaat. Het valt me vaak op dat als het beeld herkenbaar wordt, de patiënt heel aandachtig kijkt en bijna in het beeld lijkt te verdwijnen.

Voor de actie 'Maak kanker kansloos' is in 2018 door RTV Rijnmond een rapportage gemaakt
over de kunstzinnige therapie in het Erasmus MC Kanker Instituut.
Klik op de foto om bij de video te komen en kijk een stukje mee met de kunstzinnige therapie.

Intuïtief werken
Naast deze meer resultaat gerichte werkstukken, werk ik ook vaak intuïtief met patiënten. “Niet denken, maar doen; uw handen weten het wel.”  Omdat ik zelf vaak mee doe, komen we in een creatieve stroom en lukt het vaak (tot grote verbazing van de patiënt) vanzelf. “Hoofd uit (die staat hier al zo vaak aan) en we zien wel, begin maar met de kleur die het meest naar u lacht, ” hoor ik mezelf vaak zeggen als ik de patiënt naar het lege vel papier zie staren. Soms voeg ik er nog bemoedigend aan toe: “Het resultaat zit in de mens, niet in de tekening of schildering, als u het prettig vond om te doen, is het al geslaagd.” Tijdens dit soort sessies kan er van alles gebeuren. Vaak wordt pijn/ verdriet gedeeld in woorden, terwijl de handen over het papier bewegen; de diagnose, de aanloop er naartoe, de enorme omwenteling van gezond naar ziek, van vanzelfsprekend naar onzeker, de grote vraag naar houvast, piekergedachtes, maar ook hoe de diagnose en het behandelproces oude pijn weer wakker kunnen maken, familiesystemen overhoop kunnen gooien waarbij rollen veranderen. Patiënten zien de therapie dus niet alleen als een momentje van afleiding van de ziekte, maar ook als een mogelijkheid gedachtes, gevoelens en trauma’s te delen. Na afloop kijken we naar de werkstukken, soms van verschillende perspectieven en filosoferen we wat zichtbaar is geworden. We kijken naar elementen als kleur, donker, licht, aantallen, beweging en de samenhang. Het geheel krijgt dan betekenis wat vaak gepaard gaat met een verwondering bij de patiënt.

Intuïtief werken en zien wat het beeld te zeggen heeft.

De ziekenhuiskamer als atelier
En naast deze diepgaande sessies zijn er natuurlijk ook de sessies met licht, lucht en beweging. Dan wordt de ziekenhuiskamer een atelier en gaan we lekker vrij experimenteren. Bijvoorbeeld door veel water te gebruiken en de schilderplank steeds schuin te houden, zodat de verf gaat lopen. Of door druppels alcohol of korrels zout te op het papier te laten vallen. Of door b.v. technieken te gebruiken met gescheurde stukjes papier. Ik herinner me nog een patiënte rond de feestdag ‘Holi’; we legden een vochtopvangmatje in bed en spetterden er met de verf behoorlijk op los. Het was best een vrolijke boel. Zo ook als patiënten of hun naasten jarig zijn; dan maken we er gewoon een gezellig, creatief familiemomentje van en zorg ik voor foto’s als herinnering. Wat is kunstzinnige therapie toch veelzijdig!

De boekenreeks 'Voor even weer gezond': 
'Gedichten en verhalen geïnspireerd op ontmoetingen met patiënten met kanker' (2013).
'Patiënten met kanker vertellen in woord en beeld hun ervaring met kunstzinnige therapie' (2017).


Na de behandelingen
Als de behandelingen zijn afgerond verdwijnt de patiënt uit beeld. Soms komt een patiënt nog terug als de diagnose weer terug is; dan pakken we het contact weer op. Het gebeurt ook dat ik mail krijg van patiënten waarin ze vertellen hoe het met ze gaat. Het zijn vaak leuke mails met foto’s waar ik enorm blij van word en waar ik ook de collega’s op de afdeling graag over vertel. Zo was er een patiënte die zich wilde inzetten voor ‘Matches’; ze zag het als haar missie mensen te vertellen over stamceltransplanties. Of de patiënte die een boek wilde schrijven n.a.v. de blogs die ze in haar ziekenhuishuisperiode had geschreven. Ook herinner ik me de patiënt die verschillende malen mailde en elke keer weer een nieuwe stap in zijn herstel kon delen; de laatste keer was hij zelfs weer goedgekeurd voor de vrijwillige brandweer, hoe gaaf is dat?! Sommige patiënten zie ik ook terug in Patio (ons patiëntinformatiecentrum oncologie); tijdens een kunstzinnige oefening kijken we terug, staan we stil in het hier en nu of blikken we voorzichtig vooruit. Ik hoor vaak terug hoe zwaar het herstel wordt ervaren; de moeheid, de complicaties t.g.v. de behandelingen of de psychische worsteling. Zo is er niet altijd begrip vanuit de omgeving of werkgever, merkt de patiënt ook zelf dat hij/zij niet meer de oude is (maar wie dan wel?) en is het vaak een zoektocht naar hoe om te gaan met alles wat je hebt meegemaakt. Relaties die veranderen of het juist op zoek gaan naar een relatie, maar hoe doe je dat? Wanneer zeg je b.v. dat je kanker hebt gehad en wanneer maak je bespreekbaar dat je mogelijk onvruchtbaar bent geworden? De periode na de behandelingen valt voor veel patiënten enorm tegen en heeft zelfs een naam ‘het zwarte gat na kanker’.

Klik op het logo om meer te lezen over de Soul Search Foundation.

Welzijnretreats voor ex-kankerpatiënten
Na 10 jaar oncologie komt er een mooi project bij: de Soul Search Foundation. Een stichting die welzijnretreats organiseert voor jong volwassenen na kanker. Een week weg van huis, weg van het dagelijkse ritme en bijbehorende verantwoordelijkheden en samen met lotgenoten stil staan, terugkijken en vooruitkijken. Een week met een vol programma, want we gaan hard aan de slag: yoga, coaching en beeldende therapie. Een week waarin de jong volwassenen op zoek gaan naar hun nieuwe normaal na kanker. Voor de Soul Search Foundation zal ik veelal met groepen werken en qua technieken ook meer kunnen aanbieden omdat we buiten kunnen werken en de deelnemers natuurlijk veel fitter zijn dan de patiënten in het ziekenhuis. En ook hier zal de beeldende therapie draaien om het proces, over doen en ervaren. Soms werken we in stilte, andere keren bewust niet. De jong volwassene zal zichzelf behoorlijk tegenkomen deze week, maar ook steun ervaren en vooral ook weer de kracht voelen om verder te kunnen. Ik kijk uit naar de welzijnretreats en zit boordevol ideeën wat betreft de beeldende therapie, uiteraard geïnspireerd door de ontmoetingen met patiënten in het ziekenhuis. Zeker in het contact met de jong volwassenen (AYA’s) wordt mijn motivatie voor de Soul Search Foundation steeds weer gevoed. Ik hoop dat we veel mooie welzijnretreats mogen organiseren en daardoor veel AYA’s mogen helpen bij het vinden van hun nieuwe normaal. 

Beeldende therapie, buiten met natuurlijke materialen.
Foto gemaakt door Francis Frionnet als cadeau voor de Soul Search Foundation.
 

Yvonne Peschier
vaktherapeut beeldend/ docent kunst kijken/ hbo-docent