Levenskunst: Vruchten van het leven

Het gaat niet om kennis, het is geen lesje kunstgeschiedenis, het werk dient ‘slechts’ als middel om met elkaar in gesprek te gaan.

"Door deze groep kijk ik ook weer aandachtiger naar de schilderijtjes op mijn kamer," zei de 93-jarige dame. "Ik merk dat ik nu dingen zie die ik voorheen nooit gezien heb." “Het zet me aan het denken,” zei een andere dame (ook rond de 90), "vooral als ik 's nachts niet kan slapen, dan mijmer ik nog even door over de gesprekken en de kunstwerken.” “Mijn dochter vindt het fijn dat ik hier aan mee doe, "vertelde weer een andere dame (dik in de 80), "dit is het enige waar ik mijn kamer voor af kom," vulde ze aan.

Twee keer per maand komen de ouderen uit het verpleeghuis naar een van de woonkamers waar de tafelezel klaar staat met een kopie (helaas geen echte, dat zou natuurlijk helemaal te gek zijn) van een kunstwerk. We kijken er samen naar, praten over wat we zien en wat er gebeurt en veelal komt ook de symboliek ter sprake die in de werken schuil gaat. Het gaat niet om kennis, het is geen lesje kunstgeschiedenis, het werk dienst ‘slechts’ als middel om met elkaar in gesprek te gaan.

Als er veel te zien valt op een schilderij (zoals bijvoorbeeld bij de Boerenbruiloft van Breugel) praten we langer over wat we zien. Valt er minder te zien op een werk, (zoals bij de Oude Schoenen van Van Gogh) dan maken we sneller de stap naar de eigen biografie: “Waar hebben uw voeten u zoal gebracht?” “Ongelofelijk,” zei de enige heer van het gezelschap, "dat we een heel gesprek hebben over een schilderij met alleen maar een paar schoenen!” De heer had vroeger (tot zo'n 10 jaar geleden) zelf veel geschilderd en zijn kamer in het huis laat hij maar wat graag zien aan een ieder die door de gang van het verpleeghuis loopt.

Iedere keer zoek ik een passende tekst (meestal een gedicht) bij het schilderij. Een van de dames leest maar wat graag deze tekst voor en doet dat vol overgave, alsof ze op het toneel staat en het publiek in de zaal moet vermaken. Elke keer weer (we laten het haar meestal zo'n drie keer voordragen) komt ze meer en meer in haar kracht, gaat ze meer rechtop zitten en steeds meer stralen. De andere ouderen gunnen haar dit moment en genieten van de beeldende wijze van voordragen. 

De groep komt nu ook zelf met initiatieven, zoals zelfgemaakte kunstwerken of thema’s die de interesse hebben: dans, muziek, abstracte kunst. Het valt de deelnemers op hoe lang we kunnen kijken naar één werkstuk (terwijl je in een museum vaak amper de tijd neemt) en hoeveel we naar aanleiding daarvan kunnen bespreken. Juist doordat het geen lesje kunstgeschiedenis is en het dus niet gaat om goed of fout, om iets weten of niet weten. Juist omdat het gaat over het leven zelf, de beelden en gedichten deze herinneringen wakker maken en de gesprekken voor verbinding zorgen, daarom is deze kunstgroep die ‘Vruchten van het leven’ heet zo’n meerwaarde voor de bewoners van het verpleeghuis. Hier komen ze hun kamer voor af, dit geeft zin en voldoende stof tot mijmeren in slapeloze nachten.

Als een bewoner niet meer fysiek in staat is deel te nemen aan de groep (omdat het te intensief is) ga ik na de bijeenkomst nog even langs met een kopie van het kunstwerk en het gedicht. De ontroering die dit brengt is zo bijzonder: in de twinkeling in de ogen en de rimpelige glimlach rond de mond komen de vruchten van het leven voor even weer helemaal tot leven!

---

*De naam Vruchten van het leven is bedacht door Jacqueline Stoop, een bevlogen kunstzinnig therapeut en docent van de opleiding kunstzinnige therapie met een groot hart voor de ouderenzorg. 

Kleur als medicijn

"Dankjewel, je hebt me weer vrolijk gemaakt! Ik word er zelfs emotioneel van, merk je het?” “Graag gedaan en blijven schilderen hè, het is voor u echt een medicijn,” zei ik tegen de patiënt in de isolatiekamer. “Beloofd!” zei hij stralend.

Ik had met de man gesluierd, een aquarel schildertechniek waarbij je heel transparante laagjes deels over elkaar schildert. Door de transparante manier van werken ligt je voorstelling niet meteen vast, maar ontstaat het al schilderend. Ook het steeds weer draaien van het papier zorgt ervoor dat je vooral bezig bent met het proces, met het hier en nu. Alle aandacht voor de sluier en de terughouding die het vraagt. Met als effect het heel intens beleven van de kleur. En dat laatste was voor de man het meest medicinaal geweest. Het had zijn heimwee (hij had het na al die weken wel gehad in deze kamer waar geen raam open kan en hij letterlijk afgesneden was van de wereld buiten) verzacht en zijn van nature optimistische aard weer kracht gegeven.

Een zelfde effect merk ik ben mijn cursisten in mijn atelier. Zij werken een aantal maanden achtereen wekelijks aan een eigen sluiering. Het is een proces met pieken en dalen; pieken bij intense kleurbelevingen, mooi gelukte sluiers, het zichtbaar worden van de figuratie; dalen bij strubbelingen met de techniek, de zoektocht naar de figuratie en de worsteling foutjes te integreren. Gedurende de weken zie ik mijn cursisten steeds vrolijker worden en ook krachtiger. Een van mijn cursisten vertelde meer in haar kracht te zijn gaan staan en op het werk had het voor haar geresulteerd in een positieve wending. Ook buiten de wekelijkse sluiercursus had de ik-kracht en positiviteit doorgewerkt, hoe mooi is dat!

Ook zelf sluier ik graag: het is voor mij een momentje mindfulness. Met mijn volledige aandacht werk ik aan de juiste water-pigmentoplossing van de verf, zorgvuldig kies ik de plek voor de nieuwe sluier, bepaal ik de grootte (en dus de hoeveelheid verf), zet ik mijn penseel in de juiste richting op het papier en werk ik samen met de zwaartekracht aan elk sluiertje. Na elk sluiertje neem ik even afstand om te ‘overleggen’ met het werk; wat is het effect van deze sluier? Wat is nu nodig? Waar op het papier? Moet ik ‘m dan draaien? Het is een langzaam maar daardoor heel intens proces. Ook na het schilderen leven de kleuren en de steeds zichtbaarder wordende figuratie door de ziel en geven ze kracht en positiviteit.

Wat bijzonder is het toch, dat sluieren: een mindfulle techniek met een medicinale kleurbeleving voor een sterk makende ik-kracht. Oja, en zonder bijwerkingen!

Schilderen met aandacht

“Ik kijk elke week weer ernaar uit, weet je dat? Het geeft me zoveel plezier en ontspanning. Even niet bezig zijn met het ziek zijn en het levert nog iets moois op ook. Ik lijst ze in als ik weer thuis ben en weet je, thuis ga ik zeker door met schilderen, het is zo fijn om te doen!”

Met een enorm hoge ademhaling kwam ze de ruimte binnen. Ze had zich gehaast, want ze was na het wekken weer in slaap gevallen. "Ik slaap 's nachts zo slecht, ik lig maar te malen en piekeren en 's ochtends word ik niet wakker. Jouw therapie wil ik absoluut niet missen, het is zo'n fijn begin van de week.”

De verpleegkundig specialist had de vrouw die revalideerde op de longafdeling verwezen naar de kunstzinnige therapie, omdat er achter haar benauwdheid (achter haar nicotineverslaving) een groot onverwerkt verdriet schuilging.

Ze kreeg de therapie individueel, alle aandacht was voor haar. We namen de tijd voor alle handelingen: het rustig in- en uitademen, de penseelstreek over het papier bij elke uitademing en als ze iets wilde zeggen, moest ze eerst haar penseel neerleggen. Tijdens het schilderen was het stil, zodat de volledige aandacht bij het schilderen en de ademhaling was.

We schilderden aanvankelijk veel met blauwtinten, omdat deze rust en ruimte geven. Het geel voegden we later toe waardoor licht verscheen in het werk en ook bij de vrouw. Ze begon te stralen en merkte dat ze vrolijker werd.

Gaandeweg de weken werd de vrouw rustiger, zakte haar ademhaling (ook buiten de sessies, omdat ze nu veel bewuster uitademde) en leek het verdriet een plaatsje te krijgen. De vrouw had haar gezonde krachten weer gevonden, daar positiviteit uitgehaald en acceptatie gevonden, door te schilderen met aandacht.

Heel klein en tegelijk wonderlijk groot

In de zieken- en verpleeghuizen werk ik als kunstzinnig therapeut veelal met kwetsbare volwassenen en ouderen. Ze hebben heel wat meegemaakt gedurende hun leven, zoals ouderen met dementie. Of ze zijn plotsklaps uit het leven gerukt door een hersenbloeding of de diagnose kanker. Allemaal zijn ze geraakt en kwetsbaar door het ziekte- en/ of behandelproces.

De oudere dame zat altijd op dezelfde plek aan tafel in de huiskamer van de woongroep. Grote delen van de dag had ze de ogen gesloten, maar slapen deed ze dan niet. Als ik haar naam noemde om haar iets te vragen of te laten zien, gingen de ogen weer open en reageerde ze adequaat. Meestal deed ze mee als we in de groep door middel van kunst mooie levensherinneringen deelden: met open ogen en een grote glimlach volgde ze het gesprek, knikte ze af en toe instemmend, gaf ze antwoord als ze 'aan de beurt was' en maakte ze zelfstandig een kleine tekening passend bij het onderwerp. Ze was gauw tevreden, dat bleek uit haar kleine tekeningen en korte antwoorden. Pure eenvoud, het hoefde van haar niet zo groots. Was dat de reden dat haar ogen in mijn sessies bijna altijd open waren; de radio ging dan uit, de medewerkers op de groep hielden zich wat op de achtergrond en een sfeer van rust en ruimte vulde dan de groep. Ruimte die de bewoners vulden met hun verhalen en gesprekken. Ruimte om de ogen te openen, innerlijk in beweging te komen en een eenvoudige tekening te maken. De vrouw is nu mijn graadmeter: als ze de ogen open heeft, is het klein genoeg en is er ruimte genoeg om mee te doen. Klein houden met groots effect, wat een mooie eyeopener! 

Daar lag ze dan: een fragiele vrouw onder het warme dekbed van het ziekenhuis. Ze glimlachte flauwtjes toen ze me zag, meer kracht had ze niet. Ik mocht voor haar schilderen. Vanuit haar bed keek ze naar het gekantelde bedtafeltje waar ik de schilderplaat op had bevestigd. Ze volgde mijn penseelstreek die in een rustig tempo en met gelijkmatige bewegingen het papier vulde. De kleuren hield ik zacht, bijna transparant: roze, zacht blauw, een beetje lila en wit. In haar ogen zag ik dat ze met haar volle aandacht bij de kleuren was, de glimlach die af en toe om haar mond verscheen, verraadde dat ze vermoedelijk al in de kleur was verdwenen. Na afloop bedankte ze me met haar blik en enkele woorden. Het werk moest in het raamkozijn, zodat de zon er doorheen kon schijnen en de kleuren nog transparanter werden. Tijdens deze hele sessie was alles klein: de keuze en intensiteit van de kleuren, de beweging van de penseel, zelfs in mijn mimiek bleef ik terughoudend en hield ik het bij een ontspannen glimlach. Maar, o wat had ze genoten! Hoe beeldschoon was haar blik op het schilderwerk in het raamkozijn. Wat een groots effect! 

Heel klein en tegelijk wonderlijk groot!